Samen met twee collega’s heeft Martin een boek geschreven over lesgeven in duurzame ontwikkeling. Het boek, dat dezelfde naam draagt, helpt docenten om complexe vraagstukken te ontrafelen en daar in de klas mee aan de slag te gaan. ‘We stellen in ons boek dat als je duurzaamheidsvraagstukken écht aan wilt pakken, je niet ontkomt aan systeemdenken (zie kader). Het is een future skill die zowel voor studenten als docenten noodzakelijk is om grip te krijgen op de complexiteit van de vraagstukken die spelen in de maatschappij. Dat zijn bovenal vraagstukken waar Jan en alleman een andere mening over heeft, waardoor het je soms gaat duizelen. Waarom hebben al die mensen andere meningen? Zodoende noemen we multiperspectiefdenken altijd als een tweede future skill waar we in het onderwijs aandacht aan zouden moeten besteden.’
Wicked problems
Hij legt uit: ‘Vandaag de dag worden we geconfronteerd met een continue stroom aan zogeheten wicked problems, een term die is over komen waaien uit de technische wereld. ‘Zo’n complex vraagstuk moet je eerst zien te ontrafelen: wat zijn oorzaken en gevolgen, en hoe hangen die met elkaar samen? Op basis van dat totaaloverzicht kun je aan de slag met je onderwijsontwerp. Als je het systeemdenken niet toepast, dan kan het zijn dat je belangrijke deelaspecten over het hoofd ziet en met oplossingen komt die helemaal niet relevant zijn.’
Rozen uit Kenia
Hij geeft een voorbeeld van zo’n duurzaam wicked problem. ‘Neem een bosje rozen die je in januari in de supermarkt kunt kopen. Die zijn zeer waarschijnlijk in Kenia gekweekt. Hoewel het in eerste instantie een goed idee lijkt, rozen kweken in een warm land, levert het al snel tal van problemen op. Je hebt er veel water voor nodig, water dat niet in overvloed aanwezig is. Maar dat is niet het enige probleem. Het werk wordt namelijk gedaan door arbeidsmigranten. Voor deze werknemers zijn vervolgens helemaal geen voorzieningen aanwezig. Ook de infrastructuur is niet op orde en als laatste komen belastinginkomsten niet terecht op de plek waar ze terecht zouden moeten komen. Je verwacht in eerste instantie niet zo’n complexe wereld achter dat bosje rozen. Kortom, een goed voorbeeld van een wicked problem. Daar komt bij dat het nog niet zo simpel is om de vraag te beantwoorden of je dat bosje bloemen wel of niet moet kopen. Aan beide keuzes zitten voor- en nadelen. Als je denkt dat je er beter aan doet door dat bosje niet te kopen, heeft dat consequenties voor de economische ontwikkeling van Kenia. Koop je die bloemen wel, dan draag je bij aan een onevenwichtig systeem.’ Systeemdenken en multiperspectiefdenken kunnen volgens Martin helpen om meer inzicht te krijgen in de complexiteit. ‘Het meest lastige is om vervolgens keuzes te maken. We hebben de neiging om alles zeker te willen weten, maar dat kan soms helemaal niet. Dan moeten we onzekere keuzes maken. Dat vraagt om durf en lef, denken buiten de gebaande paden, met nieuwe, creatieve oplossingen komen.’
Het boek ‘Lesgeven over duurzame ontwikkeling’ is voor € 23,60 te koop bij onder andere bol.com
Aandacht voor future skills
En wat voor rol is er weggelegd voor Fontys? ‘Wij leiden professionals op die straks in hun beroepscontext, binnen de samenleving, te maken krijgen met complexe vraagstukken. We moeten ervoor zorgen dat onze professionals adequaat antwoord kunnen geven op die complexe vraagstukken en onzekere toekomstperspectieven. Het zou mooi zijn als Fontys-opleidingen meer aandacht zouden besteden aan de ontwikkeling van future skills, ongeacht welke opleiding je volgt.’
Creatieve oplossingen
Het is volgens Martin aan docenten om future skills vorm te geven binnen de opleiding. Maar het zou helpen als er Fontys-brede ondersteuning voor wordt georganiseerd. ‘Laat studenten opleidingoverstijgend samenwerken, elkaar stimuleren om met creatieve oplossingen te komen. Maak het vanzelfsprekend om leernetwerken samen te stellen, waarbij je kennis vanuit andere disciplines kunt invliegen. Daar vinden studenten elkaar, maar ook docenten en experts vanuit verschillende disciplines. Zo leren we meer van elkaar en zijn we steeds beter in staat om antwoorden te vinden op nieuwe complexe vraagstukken waar we als maatschappij mee te maken krijgen.’
Systeemdenken
Systeemdenken is een methode die in veel vakgebieden wordt gebruikt. In de sociale psychologie wordt het bijvoorbeeld gebruikt om inzicht te geven in het sociale systeem rondom een persoon. In de informatietechnologie wordt systeemdenken veel gebruikt voor het complex aan verbanden en relaties binnen een (intelligent) informatiesysteem. Bij onderwijs over duurzame ontwikkeling staan bij systeemdenken telkens de verbanden tussen variabelen in een duurzaamheidsvraagstuk centraal. Ook al wordt er in diverse vakgebieden verschillend invulling gegeven aan systeemdenken, de kern ervan is steeds het begrijpen van de relaties tussen variabelen in een systeem, zonder het overzicht op het geheel te verliezen. Meer inzicht in een systeem zal iemand in staat stellen om betere oplossingen te bedenken en in te spelen op veranderende omstandigheden (citaat uit De Wolf, Smit en Hurkxkens, 2018; p. 34).
Voeg commentaar toe